تعریف و بررسی کلی مقاله
سنگ‌های کلیه رسوبات سختی هستند که اغلب به علت بالا رفتن غلظت املاح و نمک در ادرار به وجود می‌آیند. ایجاد این سنگ‌ها علل متنوعی دارد و ممکن است در هر جای دستگاه ادراری از کلیه تا مثانه دیده شوند. اگرچه حرکت سنگ‌های کلیوی دردناک است، اما در صورت تشخیص به‌موقع، باعث آسیب دائمی به بدن نمی‌شود. اگر کسی در معرض خطر تولید سنگ‌های کلیوی باشد، پزشک متخصص اورولوژی می‌تواند راه‌هایی را برای پیشگیری از سنگ کلیه به او توصیه کند.
سنگ کلیه جزو بیماری‌های شایع در جوامع مدرن بوده و میزان بروز آن بالای ده درصد هست. در مردان شایعتر از زنان بوده و سن شایع آن جوان و افراد میانسال می باشد.
وراثت نقش اساسی در این بیماری دارد . از میان افرادی که مبتلا به سنگ کلیه می‌شوند، ۴۰ درصد سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به سنگ کلیه داشته‌اند. ممکن است بدن آنها بیش از حد کلسیم و یا کمتر از حد معمول سیترات (یک ماده شیمیایی موجود در مرکبات) تولید کند.
با این وجود عوامل خطر زیادی باعث بروز این صفت در فرد می شود و اگه این عوامل رعایت شود ممکن است فرد هیچوقت سنگ کلی نگیرد.
دیگر شرایطی که احتمال ابتلا به سنگ کلیه را بیشتر می‌کنند شامل موارد زیر می‌باشند:
- چاقی: در صورتی که دچار اضافه وزن باشید بیشتر در معرض ابتلا به کلیه سنگ‌ساز خواهید بود.
- عمل جراحی: اگر قبلاً جراحی بای پس معده یا جراحی دیگری بر روی روده انجام داده باشید، احتمال تشکیل سنگ کلیه بیشتر است.
- بیماری: یک نمونه بیماری کلیوی پلی‌کیستیک می‌باشد که در آن خوشه‌های کیست در کلیه‌ها رشد می‌کند.
- حتی اگر در وضعیت سلامتی خوبی قرار داشته باشید، ممکن است عوامل دیگری باعث رشد سنگ کلیه شوند. یکی از اولین مواردی که باید به آن توجه کرد آب است. اگر به اندازه کافی مایعات مصرف نکنید، به اندازه کافی ادرار تولید نمی‌شود و این به معنی افزایش احتمال تشکیل سنگ کلیه است.
- نوشابه: این نوشیدنی سرشار از فسفات است که ممکن است منجر به سنگ کلیه شود (قند موجود در آن کمکی نمی‌کند).
- اگزالات: ترکیبات آلی موجود در برخی مواد غذایی -از جمله گیاهانی مانند اسفناج و سیب زمینی شیرین- می‌باشد. با این حال، اگزالات به راحتی به برخی مواد معدنی از جمله کلسیم متصل می‌شود. کریستال‌های اگزالات کلسیم منشأ اصلی تشکیل سنگ کلیه هستند.
- نمک و سدیم: اگر رژیم غذایی سرشار از سدیم داشته باشید، احتمال وجود کلسیم بیشتر در ادرار افزایش می‌یابد. بیشتر افراد سدیم را از طریق نمک به دست می‌آورند، بنابراین مقدار زیاد نمک احتمال ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهد.
- پروتئین حیوانی زیاد: مصرف بیش از حد استیک (مرغ، تخم مرغ و غذاهای دریایی) می‌تواند موجب تجمع اسید اوریک در بدن شود، که یکی دیگر از دلایل تشکیل سنگ کلیه است.
- سابقه ابتلا به سنگ کلیه: اگر قبلاً دچار سنگ کلیه شده باشید احتمال ابتلا به آن بیشتر است مگر اینکه اقدامات پیشگیرانه انجام دهید.
پیشگیری از سنگ کلیه
پیشگیری به این معنی است که اگر دارویی تجویز شده است آن را مصرف کنید و مراقب رژیم غذایی خود نیز باشید. موارد دیگری که می‌توان انجام داد عبارتند از:
نوشیدن مایعات بیشتر
سعی کنید برای حفظ رنگ زرد کمرنگ یا شفاف ادرار خود به اندازه‌ی کافی آب بنوشید، یعنی در حدود ۸ تا ۱۰ لیوان (۳-۴ لیتر ) در روز.
به تدریج مقدار آب مصرفی خود را افزایش دهید، برای مثال یک لیوان آب بیشتر در روز تا زمانی که به ۸ تا ۱۰ لیوان در روز برسید. این افزایش تدریجی به بدن زمان کافی برای تطبیق با مایعات اضافه را می‌دهد.
اگر ادرارتان به رنگ زرد تیره است یعنی به اندازه‌ی کافی آب نمی‌نوشید. در صورتی که دچار بیماری‌های کلیوی، قلبی یا کبدی هستید و برای مصرف مایعات محدودیت دارید، پیش از اضافه کردن میزان مایعات مصرفی خود با پزشک مشورت کنید.
استفاده از دارو
اگر با وجود نوشیدن مایعات فراوان و تغییر رژیم غذایی خود دچار سنگ کلیه بیشتری می‌شوید، ممکن است پزشک برای کمک به تجزیه سنگ و یا جلوگیری از تشکیل مجدد سنگ دارو تجویز کند.
تغییر رژیم غذایی
ممکن است تغییر رژیم غذایی مفید باشد اما بستگی به علت تشکیل سنگ کلیه دارد. ممکن است پزشک قبل از تصمیم‌گیری برای تغییر رژیم غذایی به منظور کاهش خطر تشکیل سنگ کلیه، آزمایشات بیشتری تجویز کند.
کاهش مصرف نمک (سدیم)
برای تعیین میزان نمک ضروری در رژیم غذایی خود با پزشک مشورت کنید، به خصوص اگر پیش‌تر سنگ‌های اگزالات کلسیم یا سنگ های فسفات کلسیم داشته‌اید.
سدیم بخشی از نمک است و در بسیاری از مواد غذایی کنسروی و بسته‌بندی شده، و فست‌فودها وجود دارد. سدیم همچنین در بسیاری از چاشنی‌ها، ادویه‌ها، و گوشت‌ها وجود دارد. با مصرف سدیم بیشتر، احتمال ابتلا به سنگ کلیه بیشتر می‌شود.
اگر دچار سنگ‌های اگزالات کلسیم یا فسفات کلسیم بوده‌اید، باید دستورالعمل‌های زیر را رعایت کنید حتی اگر جهت پیشگیری از سنگ کلیه در حال مصرف دارو می‌باشید.
در ادامه چند نکته برای کمک به کاهش مصرف نمک ذکر شده است:
- میزان ارزش غذایی (%DV) نمک بر روی برچسب مواد غذایی را بررسی کنید. در مواد غذایی با سدیم پایین این مقدار ۵ درصد یا کمتر است و ۲۰ درصد یا بیشتر به معنی سدیم بالا باشد.
- مقدار نمک مصرفی خود را یادداشت کنید.
- هنگامی که بیرون غذا می‌خورید در مورد نمک موجود در غذا سوال بپرسید.
- از غذاهای فراوری شده و فست‌فودها، سوپ و سبزیجات کنسرو شده و کالباس پرهیز کنید.
برای بررسی مواد تشکیل دهنده و نمک پنهان مواد غذایی، برچسب‌های آنها را نگاه کنید، برای مثال:
- سدیم بی‌کربنات (نام شیمیایی جوش شیرین)
- بکینگ پودر، که حاوی سدیم بی‌کربنات و سایر مواد شیمیایی است.
- دی‌سدیم فسفات
- منو سدیم گلوتامات، یا MSG
- آلژینات سدیم
- نیترات سدیم یا نیتریت
برای کاهش نمک جهت کمک به جلوگیری از سنگ کلیه از مصرف غذاهای فرآوری شده و فست‌فود، سوپ و سبزیجات کنسرو شده و کالباس پرهیز کنید.
محدود کردن پروتئین حیوانی
مصرف پروتئین حیوانی ممکن است احتمال تشکیل سنگ کلیه و ابتلا به کلیه سنگ‌ساز را افزایش دهد. ممکن است پزشک از شما بخواهد که مصرف پروتئین حیوانی از جمله موارد زیر را محدود کنید:
- گوشت گاو و مرغ و به خصوص فراورده‌های فرعی گوشت
- تخم مرغ
- ماهی و صدف
- شیر، پنیر، و دیگر محصولات لبنی
با اینکه ممکن است نیاز به کاهش مصرف پروتئین حیوانی در روز داشته باشید اما همچنان باید به اندازه کافی مصرف کنید. در مورد میزان مصرف پروتئین حیوانی با پزشک خود مشورت کنید. برای جایگزین کردن پروتئین حیوانی موجود در گوشت میتوانید از غذاهای گیاهی سرشار از پروتئین استفاده کنید:
- حبوبات مانند لوبیا، لپه، عدس، و بادام زمینی
- فراورده‌های سویا، مانند شیر سویا، کره سویا، و توفو
- آجیل و محصولاتی مانند بادام و کره بادام، بادام هندی، کره بادام زمینی، گردو و پسته
- دانه‌های آفتابگردان
نکته مهم: اگر قبلاً دچار سنگ‌های اگزالات کلسیم بوده‌اید از مصرف بادام زمینی، غذاهای حاوی سویا، آجیل و دانه‌های آفتابگردان پرهیز کنید.
کاهش مصرف اگزالات
بهتر است برای کاهش میزان اگزالات در ادرار از مصرف این مواد غذایی پرهیز کنید:
- آجیل و محصولات بدست آمده از آن
- بادام زمینی
- ریواس
- اسفناج
- سبوس گندم
برای تشخیص سایر مواد غذایی که حاوی اگزالات هستند و همچنین میزان اگزالات مصرفی خود باید پرشک مشورت کنید بخصوص اگر قبلاً دچار سنگ‌های اگزالات کلسیم شده‌اید.
مصرف کلسیم به مقدار کافی
حتی با وجود اینکه به نظر می‌رسد کلسیم دلیل تشکیل سنگ‌های کلسیمی است اما کلسیم موجود در مواد غذایی خطر ابتلا به سنگ اگزالات کلسیم را افزایش نمی‌دهد. در واقع اگر سنگ‌های اگزالات کلسیم داشته‌اید ممکن است پزشک از شما بخواهد که برای کمک به پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه و تقویت استخوان‌های خود روزانه کلسیم مصرف کنید. غذاهای سرشار از کلسیم شامل محصولات لبنی، مانند شیر و ماست کم چرب و شیر بدون لاکتوز با کلسیم می‌باشند.
در صورتی که موارد بالا در پیشگیری از سنگ کلیه موثر نبود باید به دنبال راهی برای درمان آن باشید. عمل جراحی سنگ کلیه یکی از راه های موجود برای درمان سنگ کلیه ای است که به روش های دیگر پاسخ نداده است.
و نکته اصلی این هست که در فردی که خطر وراثت را دارد ، رعایت اصولی خاص باعث کاهش بروز سنگ و حتی عدم بروز آن می شود.
سنگ های کلیه انواع مختلفی دارند که با توجه به نوع آن رژیم ها و داروهای خاصی تجویز می شود ولی مصرف مایعات فراوان و محدود کردن مصرف نمک جزو اصلی ترین اقدامات پیشگیرانه هست.
انواع سنگ کلیه
اگر نوع یا جنس سنگ کلیه را بدانیم، علل تشکیل سنگ را بهتر درک می‌کنیم و پزشک متخصص اورولوژی بهتر می‌تواند برای پیشگیری از تشکیل دوباره آن ما را راهنمایی کند. بنابراین، در صورت امکان بهتر است سنگ را برای تعیین جنس به آزمایشگاه تحویل بدهید.
انواع سنگ کلیوی به لحاظ ترکیبات سنگ به شرح زیر هستند:
سنگ کلسیمی
بیشتر سنگ‌های کلیه از جنس کلسیم هستند و بیشتر از همه از جنس اُگزالات کلسیم. اگزالات یک ماده طبیعی است که هم در برخی غذاها وجود دارد و هم در کبد تولید می‌شود. برخی سبزیجات، میوه‌ها، مغزیات و شکلات حاوی مقدار زیادی اگزالات هستند.
علاوه بر غذاهایی که می‌خوریم، خوردن دوز بالای ویتامین د و برخی جراحی‌های روده هم غلظت کلسیم و اگزالات را در ادرار زیاد می‌کند.
سنگ‌های کلیه ممکن است از جنس فسفات کلسیم هم باشند. برخی تغییرات در سوخت و ساز بدن، برخی سردردهای میگرنی و یک داروی ضد صرع به نام توپیرامات ممکن است موجب ایجاد این نوع سنگ کلیه شوند.
سنگ استراویتی
این نوع سنگ کلیه در پاسخ به یک عفونت ایجاد می‌شود مانند عفونت دستگاه ادراری. این سنگ‌ها می‌توانند به سرعت بزرگ شوند و معمولا اندازه بزرگی دارند؛ به همین دلیل حرکت نمی‌کنند و علامت زیادی ندارند.
سنگ اسید اوریکی
این نوع سنگ کلیه در شخصی ایجاد می‌شود که مایعات کمی می‌نوشد ولی بدنش آب زیادی از دست می‌دهد. کسانی که غذاهای سرشار از پروتئین می‌خورند یا اسید اوریک خون بالا (نقرس) دارند هم ممکن است به این نوع سنگ کلیه دچار شوند.
سنگ سیستینی
این نوع سنگ فقط در کسانی دیده می‌شود که به یک اختلال ارثی مبتلا هستند که در آن، ماده خاصی به نام سیستین را بیشتر از حد معمول در ادرار دفع می‌کنند.
علائم سنگ کلیه
سنگ کلیه تا وقتی حرکت نمی‌کند و ثابت است، هیچ علامتی ندارد. مشکلات از زمانی آغاز می‌گردد که سنگ در کلیه جابه‌جا می‌شود یا به سمت میزنای (لوله‌ای که هر کلیه را به مثانه وصل می‌کند) به راه می‌افتد. در این حالت، برخی یا همه موارد زیر دیده می‌شود:
- درد شدید و متناوب در پهلو و پشت، پایین‌تر از سطح دنده‌ها که ممکن است به پایین شکم تیر بکشد
- سوزش ادرار
- ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای
- ادرار بدبو یا تیره
- تهوع و استفراغ
- احساس نیاز مداوم به دفع ادرار
- افزایش تعداد نوبت‌های دفع ادرار بیش از حد عادی
- تب و لرز در صورت وجود عفونت
- کم شدن حجم ادرار
یادمان باشد درد سنگ کلیه تغییر می‌کند. با جابه‌جا شدن سنگ در مجاری ادرار، محل و شدت درد دگرگون می‌شود. و درد از پشت شروع و در مراحل نزول شنگ به شکم و سپس به زیر شکم و بیضه همان سمت و لابای ماژور خانم ها و نهایتا مثانه تیر می کشد. وقتی به مثانه رسید ممکن است درد کم شده و علایم تحریک ادراری غالب شود.
تشخیص سنگ کلیه
در صورت بروز علائم سنگ کلیه باید به پزشک متخصص اورولوژی (بیماری‌های مجاری ادرار) مراجعه کرد.
معمولا بررسی فردی که با شک به سنگ کلیه مراجعه کرده با سونوگرافی از کلیه ها و مجاری ادراری و مثانه شروع می شود و با توجه به محل و اندازه سنگ بررسی بیشتر با سی تی اسکن ادامه می یابد.
درمان سنگ کلیه
بیماران را با توجه به تعداد ، اندازه ، محل ، و سابقه قبلی ، به دو گروه سنگ ساز مزمن یا تک سنگ تقسیم می کنیم و گروه دوم فقط رفع سنگ اهمیت داشته و در ادامه سونوی کنترل انجام می دهیم و پیگیری می شوند. پزشک معالج بر اساس اندازه سنگ کلیه روش مناسب را برمی‌گزیند.
ولی گروه اول یعنی گروه سنگ ساز مزمن ، چون احتمال زیاد سنگ تکرار شده و یا خواهد شد ، نیاز به بررسی بیشتر و پیشگیری از سنگ های بعدی دارند.
درمان سنگ کلیوی کوچک
سنگ‌های کلیوی ریز نیاز به درمان تهاجمی مانند سنگ‌شکن ندارند و به طور معمول با انجام کارهای زیر دفع می‌شوند:
- نوشیدن آب فراوان (روزانه دو تا سه لیتر)
- داروهای مسکن غیرنسخه‌ای طبق مشورت با دکتر داروساز
- داروهای نسخه‌ای شل‌کننده عضلات میزنای، بنا به تجویز پزشک معالج
درمان سنگ کلیوی بزرگ یا سنگ کلیوی همزمان با سایر بیماری‌ها
برخی از سنگ‌های کلیوی درشت هستند و از طریق روش‌های گفته شده در بالا دفع نمی‌شوند یا با خونریزی یا عفونت دستگاه ادراری همراه هستند؛ این سنگ‌ها شاید به درمان‌های زیر نیاز پیدا کنند:
- سنگ‌شکنی با دستگاهی که امواج صوتیِ آن، سنگ کلیه را خرد می‌کند.
این کار حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد و ممکن است کمی درد داشته باشد و به همین دلیل ممکن است یک آرامبخش یا بیهوشی خفیف به فرد داده شود.
- جراحی کلیه برای برداشتن سنگ‌های بسیار بزرگ
- استفاده از آندوسکوپی (فرستادن لوله باریک حاوی نور به نام اورتروسکوپ از مجرای ادرار و مثانه) برای پیدا کردن سنگ در میزنای و خرد کردن آن با ابزار ویژه.
- PCNL . روش جدید که با سوراخ کوچک از پهلوی بیمار وارد کلیه می شویم و و با آندوسکوپ کلیه (نفروسکوپ) سنگ شکسته و خارج می کنیم . این روش در حال حاضر استاندارد درمانی تمام سنگ های بزرگ کلیه می باشد. این کار تحت بیهوشی عمومی یا بی‌حسی موضعی انجام می‌شود.
- جراحی غده پاراتیرویید (در مواردی که پرکاری این غده عامل ایجاد سنگ کلیه است)
پیگیری بیماران بهد از جراحی
بعد از رفع سنگ اولیه در تمام بیماران با سابقه سنگ کلیه ، بررسی آزمایشگاهی و آنالیز سنگ انجام شده و با توجه به رژیم غذایی و عادت های زندگی ، درمان های مختلفی شروع می شود.
جالبه بدانید که درمان ها و رژیم‌ها و اصلاح سبک زندگی تو این بیماران تا ۷۵ درصد باعث کاهش تشکیل سنگ ادراری می شود.
دکتر سید اسماعیلی
بروز رسانی شده در تاریخ ۱۴ آبان ۱۴۰۰
